Публікацыя, якая аглядаецца ў артыкуле:

Рубинов Анатолий. Наука и общество. Советская Белоруссия. 2006. 12 декабря.

Амаль што ў конадзень Новага Году і Раства Хрыстова нам, беларускім хрысьціянам, паведамілі, што «рэлігія — гэта палачка-выручалачка», «празьмерны ўплыў рэлігіі паніжае інтэлектуальны, адукацыйны і творчы патэнцыял грамадзтва» і што адзінай гарантыяй уратаваць гэты патэнцыял — весьці арганізаваную прапаганду матэрыялістычнага сьветапогляду.

Калі б нехта зацытаваў вышэйпрыведзеныя словы і не назваў бы прозьвішча і займанай пасады аўтара гэтых словаў, дык можна было б падумаць, што яны належаць якомусь былому сельскаму партработніку зь нізкай інтэлектуальнай культурай, якога пад старасьць пачала вельмі даймаць настальгія «па старых добрых часах», калі непадзельна панавала матэрыялістычна-атэістычная дактрына, да якой ён прывык і зь якой нізавошта ня хоча расставацца. Ну і тады дастаткова было б у адказ на гэтыя словы спачувальна паківаць галавою і пакінуць такога чалавека ў спакоі, бо, як кажуць, «кожнаму сваё».

Ажно не... Выяўляецца, што аўтарам прыведзеных цытатаў зьяўляецца ня нейкі там сельскі дактрынэр, а чалец Акадэміі Навук Беларусі, да таго ж яшчэ і першы намесьнік галавы Адміністрацыі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь прафэсар Анатоль Рубінаў. І гэта ня проста ягонае прыватнае меркаваньне, а пазыцыя рэпрэзэнтанта дзяржаўнай ідэалёгіі, якая была агучана ў прэзыдэнцкай «Советской Белоруссии» 12 сьнежня 2006 г. у ёмістым праграмным артыкуле «Наука и общество». У такой сытуацыі нельга абмежавацца спачувальным хітаньнем галавою, бо маем дачыненьне са своеасаблівым наступам на рэлігію і Царкву, наступам, за якім стаіць дзяржаўная ўлада.

Артыкул «Наука и общество» — гэта сур’ёзны выклік усёй хрысьціянскай супольнасьці ў Беларусі, якая складае (паводле афіцыйных дадзеных) каля 85 % беларускага грамадзтва. Сярод прадстаўнікоў гэтай супольнасьці — навукоўцы і пісьменьнікі, палітыкі і культурныя дзеячы, філёзафы і мастакі, дзяржаўныя службоўцы і актывісты недзяржаўных арганізацыяў. Тым часам «залішняя актыўнасьць царквы, — піша прэзыдэнцкі акадэмік, — імкненьне ўвайсьці ў сярэднюю і вышэйшую адукацыю выклікаюць заклапочанасьць, — і дадае: — Усё ж такі дамінуючымі мусяць быць сьвецкая адукацыя і выхаваньне, заснаваныя на матэрыялістычным сьветапоглядзе. Інакш адукацыйны і творчы статус нашага грамадзтва будзе паніжацца». Чаму будзе паніжацца? Бо рэлігія шкодзіць навуцы і навукова-тэхнічнаму прагрэсу, замацоўвае забабоннае і бескрытычнае ўспрыманьне рэчаіснасьці і шкодзіць грамадзкаму ладу...

Нельга застацца абыякавым да такога тыпу інсынуацыяў у адрас веруючых і зьвязаных з гэтым прапановаў элімінаваць іх з грамадзкага і культурнага жыцьця. На чым фундуюцца гэтыя інсынуацыі і прапановы? Паспрабуем гэта высьветліцьіць.

1. ШТО ТАКОЕ РЭЛІГІЯ?

Прыгледзьмася спачатку да канцэпцыі рэлігіі, якую прэзэнтуе ў сваім артыкуле Рубінаў. Калі ўжо абмінуць увагай выразна абразьлівае акрэсьленьне рэлігіі як «палачкі-выручалачкі», дык застаецца яшчэ вось такое акрэсьленьне:

а) «рэлігія — гэта дагматычнае вучэньне, заснаванае на веры, на прызнаньні цуду, г. зн. валюнтарысцкіх праявах Бога, якія не падпарадкоўваюцца законам прыроды».

Гэтую дэфініцыю рэлігіі (якую пазьней прааналізуем) Рубінаў дапаўняе вось такімі характарыстыкамі:

б) «прышчэпліваная рэлігіяй звычка сьлепа верыць у тыя ці іншыя догмы, не паддаючы іх крытычнаму аналізу, прыводзіць да таго, што людзі робяцца падатлівымі на любое вучэньне (легковнушаемыми)»;

в) у поліканфэсійнай Беларусі рэлігія ёсьць фактарам падзелу грамадзтва: «замест адзінай грамадзянскай супольнасьці мы атрымліваем супольнасьць, падзеленую на групы паводле рэлігійнага прынцыпу, што паніжае яе ўстойлівасьць»;

г) «нарэшце, узмацненьне ўплыву рэлігіі азначае адначасова паслабленьне ўплыву дзяржавы, дзяржаўнай ідэалёгіі».

Аналіз (а). Калі глянем на структуру definiens дэфініцыі Рубінава, дык можам вылучыць у ёй катэгорыю «вучэньне» ў якасьці genus proximum для паняцьця рэлігіі і тры спэцыфікацыйныя характарыстыкі гэтай катэгорыі, якія ўтвараюць differentia specifica:

1) дагматычнае;

2) заснаванае на веры;

3) заснаванае на прызнаньні цуду.

Да трэцяй характарыстыкі далучана ўдакладненьне: «г. зн. валюнтарысцкіх праявах Бога, якія не падпарадкоўваюцца законам прыроды».

Давайце супаставім вышэй прыведзенае азначэньне рэлігіі Рубінава з навуковымі рэлігіязнаўчымі канцэпцыямі.

Эміль Дуркгайм, які поруч з Аўгустам Комтам лічыцца бацькам-заснавальнікам сацыялёгіі як навукі, у сваёй працы «Элемэнтарныя формы рэлігійнага жыцьця» дае вось такое азначэньне рэлігіі:

Рэлігія — гэта гамагенізаваная сыстэма вераваньняў і практыкаў, якія адносяцца да сьвятых рэчаў, гэта значыць, рэчаў выдзеленых і забароненых, якія злучаюць у адну маральную супольнасьць, званую Царквой, тых усіх, хто падтрымлівае гэтыя практыкі і вераваньні¹.

Францускі сацыёляг дадае пры гэтым, што

асноўная функцыя рэлігіі не палягае ў тым, каб (...) узбагачаць нашу веду, дадаваць нешта да канцэпцыяў, якія заўдзячваем навуцы (зьмест іншага роду і іншага характару), але, перш за ўсё, каб падштурхнуць нас да дзеяньня, каб нам дапамагчы жыць. Веруючы, які злучаецца са сваім богам, ня ёсьць проста чалавекам, які бачыць новыя ісьціны, якія няверуючы ігнаруе; ён зьяўляецца чалавекам, які папросту мацнейшы.

Натураліст Дуркгайм, які, як гэта было прынята ў часы раньняга пазытывізму, веруючым ня быў, прыкмячаў — як сацыёляг, — што «ўсё ж такі ёсьць нешта вечнае ў рэлігіі, якой наканавана ператрываць усе паасобныя сымбалі, у якіх рэлігійная думка пасьлядоўна асядала». Ну і нарэшце яшчэ адно выказваньне, якое, можа, лепш пасавала б у якасьці камэнтара да пункту (в), але якое прывядзем цяпер, каб максымальна поўна прадставіць дуркгаймаўскую канцэпцыю рэлігіі:

Ня можа існаваць такое грамадзтва, якое не адчувае патрэбы рэгулярна падтрымліваць і пацьвярджаць калектыўныя пачуцьці і калектыўныя ідэі, якія надаюць яму еднасьці і асабовасьці.

Добра вядомы ў навуковым сьвеце ангельскі этнасацыёляг і культуроляг Браніслаў Маліноўскі пагаджаецца з Дуркгаймам у тым, што «рэлігія патрабуе супольнасьці, каб яе вызнаўцы маглі супольна ўшаноўваць яе сьвятыя аб’екты і боствы, а грамадзтва патрабуе рэлігіі для захаваньня маральнага права і парадку», але дапаўняе гэтае цьверджаньне шэрагам заўваг, абапертых на ўласных эмпірычных дасьледаваньнях: «Чыньнік супольнасьці і чыньнік рэлігіі, хоць часта зачапляюцца адзін за другі, то ўсё ж не зьяўляюцца раўназначнымі». Маліноўскі падкрэсьлівае індывідуальны аспэкт рэлігіі, тое, што значная частка рэлігійнага зьместу нараджаецца ў індывідуальным сумленьні падчас малітвы, мэдытацыяў, духоўных змаганьняў. І гэты фактар мае ўнівэрсальны характар, ён іграе сваю ролю як у рэлігіях прымітыўных плямёнаў, так і ў хрысьціянстве, юдаізьме, ісламе. Бадай, кожная рэлігія прадугледжвае неабходнасьць адасабленьня, цішыні і самоты, паколькі немагчыма напоўніцу перажываць рэлігійны зьмест «сярод гулу натоўпу»².

Варта згадаць яшчэ аднаго клясыка сацыялёгіі — Макса Вэбэра. Вэбэр вядомы як той, хто асэнсаваў недахопы натуралістычнага падыходу ў мэтадалёгіі сацыяльнай навукі, характэрнага для Дуркгайма і іншых раньніх пазытывістаў і апрацаваў новы падыход, званы ўмоўна «антынатуралізмам». Таму ў выпадку Вэбэра больш цікавай зьяўляецца ня столькі ягоная дэфініцыя рэлігіі (зрэшты, як прыкмячае Роланд Робэртсан, Вэбэр так і ня выпрацаваў канчатковай дэфініцыі рэлігіі), колькі ягоная мэтадалягічная дырэктыва, скіраваная да ўсіх, хто займаецца навуковым рэлігіязнаўствам:

«Вонкавыя формы рэлігійных паводзінаў настолькі разнастайныя, што можна іх зразумець толькі тады, калі будзе ўзяты пад увагу пункт гледжаньня зацікаўленага чалавека — сфэру яе суб’ектыўнага досьведу, яе ідэяў і мэтаў, карацей кажучы, калі возьмецца пад увагу «значэньне» (Sinn), якое прыпісваецца рэлігійным паводзінам», — гэтымі словамі Вэбэр пачынае сваю працу «Сацыялёгія рэлігіі».

Праверку дэфініцыі рэлігіі Рубінава, думаю, варта пачаць менавіта ад пытаньня, наколькі яна адпавядае мэтадалягічнай дырэктыве Макса Вэбэра? У сьвятле вэбэраўскай дырэктывы трэба паставіць два пытаньні:

1) ці Рубінаў узяў пад увагу вялікую дыфэрэнцыяцыю і разнастайнасьць таго фэномэну, які называецца «рэлігіяй»?

2) ці Рубінаў, фармулюючы сваю дэфініцыю, узяў пад увагу «значэньне» (Sinn), якое прыпісваюць сваім паводзінам і практыкам самі веруючыя?

Ёсьць сур’ёзныя сумневы наконт таго, што Рубінаў выканаў якую-кольвечы частку мэтадалягічнай дырэктывы. Як вынікае зь ягонага тэксту, а ў прыватнасьці з дэфініцыі, рэлігію ён успрымае як гамагенную і нязьменную зьяву, якая зводзіцца да прышчэпліваньня людзям звычкі сьлепа верыць догмам. Тым часам, нават калі ўзяць адно толькі хрысьціянства, дык яно явіцца як прастора несамавітай разнастайнасьці. Для адных рэлігія — гэта перадусім асабісты досьвед Бога, для іншых — звыклая сямейная традыцыя, для некаторых на першы плян выходзіць акцэптацыя пэўных тэзісаў, а для іншых фундамэнтам рэлігіі ёсьць пэўны спосаб жыцьця. Рэлігія інакш перажываецца ў Эўропе, а інакш у Афрыцы або ў Азіі. Інакш яна прэзэнтавалася ў старажытнасьці, інакш у сярэднявеччы, а яшчэ інакш сёньня. Таму цьверджаньне тыпу «рэлігія — гэта дагматычнае вучэньне, заснаванае...» зьяўляецца жахліва спрошчанай трактоўкай гэтага складанага і разнастайнага фэномэну.

Рубінаў, фармулюючы сваю дэфініцыю рэлігіі, зусім ігнаруе тое, што ў сучаснай мэтадалёгіі называецца humanistic coefficient сацыяльнае зьявы. Чым рэлігія ёсьць для саміх веруючых? Якое значэньне мае для іх рэлігійная вера? Як яны разумеюць сваю прыналежнасьць да Царквы? Як было сказана ў папярэднім абзацы, розныя людзі па-рознаму перажываюць рэлігійнасьць. Але, згодна з афіцыйным хрысьціянскім вучэньнем (як праваслаўным, так і каталіцкім, і пратэстанцкім), рэлігія — гэта перадусім стала падтрымліваная сувязь з Богам. Догмы, якія так бянтэжаць Рубінава, выконваюць перадусім функцыю сымбаляў, якія спрыяюць духоўнай канцэнтрацыі. Догмы належаць да іншага вымярэньня жыцьця, чым навуковыя тэорыі, дзе сапраўды патрэбны крытыцызм.

А якім чынам дэфініцыя Рубінава суадносіцца з сацыялягічнай канцэпцыяй рэлігіі Дуркгайма і этнасацыялягічнай Маліноўскага?

Дуркгайм выяўляе:

1) наяўнасьць sacrum у рэлігіі;

2) грамадзка-інтэгравальную функцыю рэлігіі;

3) факт, што рэлігія належыць да іншага вымярэньня жыцьця, чым навука.

Маліноўскі пры гэтым дадае, што

4) першасным фактарам у паўставаньні рэлігійнага зьместу зьяўляецца чалавечае сумленьне.

І што ж, у разважаньнях нашага акадэміка наагул адсутнічае катэгорыя sacrum. Што тычыцца грамадзка-інтэгравальнай функцыі рэлігіі, то так, ён яе прызнае, але... гляньма на цытату: «религия позволяла сплачивать народ» (падкрэсьленьне маё — П. Р.). З шырэйшага кантэксту вынікае, што інтэгравальная функцыя рэлігіі ёсьць для Рубінава справай мінулага, а сёньня нельга дазваляць рэлігіі інтэграваць грамадзтва, бо ёсьць лепшы інтэгратар — дзяржаўная ідэалёгія.

Пяройдзем цяпер да трэцяга цьверджаньня Дуркгайма наконт рэлігіі, якое мае тут фундамэнтальнае значэньне. Згодна зь ім, рэлігія існуе не для таго, каб задавольваць нашы пазнавальныя патрэбы, а для таго, каб даваць сілу ў жыцьці.

Рубінаў цалкам ігнаруе гэты факт. Вынікам гэтага ігнараваньня ёсьць заганная дэфініцыя, дзе ў якасьці genus proximum фігуруе «вучэньне», прычым у значэньні «альтэр-навукі». Тымчасам кангнітыўная функцыя ня ёсьць сутнаснай функцыяй рэлігіі. Нават калі і называем рэлігію «вучэньнем», дык мусім памятаць, што ў гэтым кантэксьце слова «вучэньне» мае спэцыфічны сэнс. «Вучэньне» ў гэтым кантэксьце больш адпавядае таму, што называецца «мастацтвам жыць», «жыцьцёвым крэда», «мудрасьцю». Рэлігія належыць да іншага вымярэньня жыцьця, чым навука, адсюль няма сэнсу супрацьпастаўляць адно другому.

Навука і рэлігія — гэта дзьве камплемэнтарныя сфэры жыцьця. Такая тэза вынікае з рэлігіязнаўчай канцэпцыі Дуркгайма, гэткага меркаваньня прытрымліваюцца самі хрысьціяне і гэта пацьвярджае жыцьцё. Толькі вось Рубінаў, як здаецца, «совсем не в курсе».

Што тычыцца чацьвертага пункту, дык тут трэба адзначыць, што катэгорыя сумленьня, гэтаксама як і катэгорыя sacrum, наагул адсутнічае ў разважаньнях нашага акадэміка.

Камэнтар да (б). Primo. Рэлігія нічога не «прышчэплівае» і не «адшчэплівае». Яна зьяўляецца пэўнай жыцьцёвай прапановай, якую можна прыняць альбо адкінуць. І вырашае аб гэтым не дзяржава, ня партыя, не кансыліюм навукоўцаў, а таксама ня поп і ня ксёндз, а сумленьне паасобнага чалавека. Кожны чалавек у сваім сумленьні вырашае, ці верыць у Бога, ці не, ці хадзіць у Царкву, ці не. Менавіта так лічым мы, каталікі, праваслаўныя і пратэстанты, і такую пазыцыю прапануем прыняць Рубінаву.

Secundo. Звычку «сьлепа верыць у догмы» немагчыма прышчапіць, можна яе толькі самому набыць. Сярод веруючых сустракаюцца час ад часу фундамэнталісты, якім сапраўды ўласьцівы сьляпы, бяздумны падыход да той ці іншай багаслоўскай дактрыны, але рэлігійныя фундамэнталісты — гэта зусім не рэпрэзэнтатыўная частка веруючых, каб на яе падставе характарызаваць рэлігію як такую. Ва ўсякім разе, беларускім хрысьціянам зусім не пагражае фундамэнталізм, чаго ня скажаш пра беларускіх дзяржаўных ідэолягаў, бо для гэтых апошніх сапраўды характэрная сьляпая і дагматызаваная вера ў непагрэшнасьць асобы і правільнасьць любых дзеяньняў лідэра. Унутры хрысьціянства бытуе вялікая колькасьць рэлігійных канцэпцыяў, шмат багаслоўскіх школаў і вялікае багацьце духоўных традыцый. Паміж прадстаўнікамі розных школ і традыцый ад старажытных вякоў вядуцца дыскусіі і палемікі, а гэта азначае, што крытыцызм і інтэлектуальныя пошукі ў хрысьціянскім сьвеце на парадку дня (чаго ня скажаш пра белдзяржыдэалёгію, дзе пануе небывалае аднадумства, а адступленьне ад артадоксіі жорстка караецца). У заходнім хрысьціянстве ўжо з часоў сярэднявечча абавязвае прынцып fides querens intellectum (літаральна: «вера, якая шукае інтэлектуальнае асэнсаваньне»), што можна інтэрпрэтаваць як: вера, адкрытая на розум.

Tertio. Гэта хлусьня, што веруючыя людзі зьяўляюцца «легковнушаемыми». У старажытным Рыме ніхто так не працівіўся прымхам і забабонам, як хрысьціяне (дзеля чаго іх нават называлі «атэістамі»!). Варта пры гэтым адзначыць, што хрысьціяне, рашуча адкідаючы забабоны і ідалапаклонства, заставаліся пры гэтым адкрытымі на грэцкую філязофію, зь вялікім энтузіязмам падтрымалі інтэлектуальны прагрэс чалавецтва і зрабілі вялікі ўнёсак у разьвіцьцё культуры, навукі і грамадзкіх адносінаў, што, зрэшты, прызнае нават сам Рубінаў. Дык пра якую «легковнушаемость» можа быць гаворка?

Камэнтар да (в). У Беларусі здавён склаліся прыязныя і мірныя ўзаемаадносіны паміж рознымі канфэсіямі і рэлігіямі. Так было ў Вялікім Княстве Літоўскім, так было ў цяжкія часы расейскай і савецкай акупацыі, так ёсьць і сёньня. І так будзе таксама заўтра, але пры ўмове, канечне ж, што ніхто звонку не пачне распальваць міжканфэсійнай варажнечы. Нас яднае Госпад-Хрыстос, і тыя ці іншыя рознагалосьсі не ператвараюць нас у ворагаў. Таму аргумэнт «падзелу грамадзтва» выссаны з пальца.

Камэнтар да (г). А вось тут ужо нельга Рубінава западозрыць у няшчырасьці. Сапраўды, рэлігія, першым прыказаньнем якой ёсьць ня май іншых багоў апрача мяне, зьяўляецца рэальным канкурэнтам для такога мадэрнага бога, як дзяржава. Рэлігія вучыць, што чалавек — гэта «вобраз і падабенства Бога», а гэта дае людзям пачуцьцё ўласнай годнасьці і вызваляе ад усякіх дэтэрмінізмаў — гістарычных, культурных, палітычных, ідэалягічных. Дзяржаўная ідэалёгія гаворыць чалавеку: ты — прадукт грамадзтва, без грамадзтва — ніхто, нуль, пустое месца ў той час, як хрысьціянская рэлігія кажа інакш: Ты — Асоба, ты — каштоўнасьць-сама-ў-сабе, твая вартасьць не залежыць ад грамадзтва, ад дзяржавы, ад гісторыі.

За што перасьледавалі хрысьціянаў у старажытным Рыме? За нявернасьць дзяржаўнай ідэалёгіі, за тое, што яны не хацелі прызнаць, што імпэратар — гэта бог. І калі хтосьці хоча з той самай прычыны распачаць перасьлед хрысьціянаў у Беларусі, то хай спачатку прыгадае, чым гэта скончылася ў Рымскай Імпэрыі...

Ёсьць яшчэ адно месца, якое варта пракамэнтаваць.

Акадэмік піша:

Спачатку абразьлівым для веруючых падасца які-небудзь фільм, потым абразьлівай будзе тэорыя эвалюцыі Дарвіна, а потым справа дойдзе і да фізычных асноваў сьветабудовы, якія супярэчаць рэлігійным догмам і тым самым падрываюць веру ў Бога.

Гэта цалкам дэмагагічнае выказваньне. Яно пачынаецца ад тонкага намёку на пратэст веруючых супраць паказу фільму «Код да Вінчы», а заканчваецца сугестыяй, што веруючыя могуць ператварыцца ў фанатычных ворагаў фізыкі. Перафразуючы сказанае, сэнс выказваньня можна перадаць наступным чынам: вось глядзіце, сёньня яны пратэстуюць супраць паказу фільму, а ня сёньня дык заўтра дакладна так будуць пратэставаць супраць тэорыі эвалюцыі, а можа, нават і тэорыі гравітацыі.

Па-першае, фільм, які тут маецца на ўвазе ў падтэксьце, ня толькі абразьлівы для веруючых, але таксама спрэчны з гістарычнымі фактамі і, як кажуць знаўцы, марны ў эстэтычным пляне. Толькі зьдзіўляе адна рэч: чаму наш акадэмік, які так шчыра выказвае сваё абурэньне тым, што, як ён сама кажа, «всякая галиматья» пачала зьяўляцца ў прэсе і тэлебачаньні, зусім не абураецца той дозай «галиматьи», якая прысутнічае ў фільме «Код да Вінчы»? Чаму Рубінаў, які бядуе над тым, што «навуковыя крытэры і строгасьць доказаў сталі неабавязковымі і адышлі на другі плян», зусім не бядуе над тым, што згаданы фільм ёсьць прадуктам татальнага навуковага нігілізму! А наадварот жа, Рубінаў разглядае пратэст супраць паказу гэтага фільму як прадвесьце магчымых пратэстаў супраць навукі! Толькі што супольнага паміж «Кодам да Вінчы» і навукай?

Па-другое, паміж гэтымі трыма элемэнтамі: 1) «пратэст супраць паказу канкрэтнага фільму», 2) «пратэст супраць тэорыі эвалюцыі» і 3) «пратэст супраць фізычных законаў» няма лягічнага выніканьня. Другое не вынікае зь першага, а трэцяе не вынікае ані з другога, ані зь першага. Створаны Рубінавым ланцужок выніканьня зьяўляецца нізкім прапагандысцкім прыёмам. І калі стасаваньне такога тыпу прыёмаў даравальнае ў выпадку палітыкаў, дык у выпадку навукоўца гэтага аніяк нельга апраўдаць.

Па-трэцяе, калі ўжо Рубінаў намякнуў на тэорыю эвалюцыі, дык хацелася б у яго спытаць: а ці гэтая тэорыя ёсьць для яго догмай ці проста тэорыяй? У навуковым сьвеце да гэтага часу няма адзінага меркаваньня наконт эпістэмалягічнага статусу гэтай тэорыі. Эвалюцыянізм для адных зьяўляецца тэорыяй зь вялікай ступеньню карабарацыі (пацьверджаньня), а для іншых — ня больш як мэтафізычным дасьледніцкім праектам, але для нікога, бадай, тэорыя эвалюцыі ня ёсьць догмай. Вакол гэтай тэорыі вяліся і вядуцца дыскусіі, а канчатковы вынік дыскусіяў нікому невядомы. Я асабіста зьяўляюся рашучым прыхільнікам эвалюцыянізму, бо лічу, што гэтая канцэпцыя мае высокую эксплянацыйную вартасьць (многае ў біясфэры тлумачыць), але далёкі ад дагматызацыі гэтага становішча. А што тычыцца сфэры адукацыі, то лічу, што тэорыя эвалюцыі павінна выкладацца ў школах, але не павінна падавацца як канчаткова пацьверджаная і бездакорная тэорыя.

Варта тут яшчэ нагадаць, што адным з найбольш, бадай, гарачых прыхільнікаў эвалюцыянізму быў каталіцкі сьвятар, езуіт Таяр дэ Шардэн. Ён ня толькі даў вельмі арыгінальную і сьмелую філязафічную трактоўку тэорыі эвалюцыі, але таксама зрабіў шэраг палеанталягічных адкрыцьцяў на карысьць гэтае тэорыі.

Падагульненьне. Спадар Рубінаў выступае як абаронца навукова-тэхнічнага прагрэсу і праціўнік усякіх прымхаў і забабонаў. Але навуку ён абараняе зусім ненавуковым, прымітыўным і архаічным мэтадам — мэтадам крэацыі вобразу «вонкавага ворага». Вонкавым ворагам для навукі тут выступае рэлігія. Вернікі — гэта для Рубінава ахвяры сьляпой веры ў догмы, навязанай ім рэлігійнымі вучыцелямі.

Рубінаў, характарызуючы рэлігію, ігнаруе існуючыя ў сацыялёгіі і культуралёгіі клясычныя рэлігіязнаўчыя канцэпцыі і парушае прынятыя ў навуковым сьвеце мэтадалягічныя і лягічныя прынцыпы, так што ў канчатковым пляне прыходзіць на думку псыхааналітычная выснова: а ці ўсе гэтыя непрыхільныя характарыстыкі рэлігіі і вернікаў не зьяўляюцца праекцыяй выцесьненых у падсьвядомасьць рысаў самога Рубінава?

2. ШТО СУПОЛЬНАГА ПАМІЖ НАВУКАЙ І МАТЭРЫЯЛІСТЫЧНЫМ СЬВЕТАПОГЛЯДАМ?

А. Расправіўшыся з «ворагам навукі», г. зн. рэлігіяй, Рубінаў пачынае знаёміць нас з найбліжэйшым хаўрусьнікам навукі і тэхнічнага прагрэсу — матэрыялістычным сьветапоглядам:

«...навука базуецца на супрацьлеглых [супрацьлеглых да рэлігійных — П. Р.] прынцыпах — прызнаньні матэрыяльнасьці сьвету і аб’ектыўнасьці законаў прыроды, незалежных ад чыёй-небудзь волі. Справядлівасьць гэтых прынцыпаў была даказаная усёй гісторыяй разьвіцьця навукі і цывілізацыі ў цэлым», — чытаем у Рубінава.

Ну добра, але няўжо хрысьціянская рэлігія вучыць, што сьвет, у якім жывём, — нематэрыяльны, а законы прыроды — неаб’ектыўныя? Мы лічым, што сьвет створаны Богам, але з гэтага не вынікае, што сьвет пазбаўлены аўтаноміі і што ён — нематэрыяльны. «Справядлівасьць гэтых прынцыпаў даказана гісторыяй, — кажа Рубінаў, а хрысьціяне могуць яшчэ дадаць: — і пацьверджана Творцам, які сказаў: ідзіце і апрацоўвайце зямлю». Богаў загад «апрацоўвайце» трэба разумець як заклік да «гуманізацыі» зямлі, ператварэньня яе ў наш супольны дом, а гэта азначае культурную, навуковую, эканамічную актыўнасьць. Дык пра якую «супрацьлегласьць» гаворыць Рубінаў?

Вось жа, можна заставацца прыхільнікам ідэі аб’ектыўнасьці фізычных законаў і не вызнаваць пры гэтым матэрыялістычнай ідэалёгіі ў вэрсіі Рубінава. Дык што тут такога асаблівага ў прапанаванай Рубінавым ідэалёгіі?

Гляньма, што піша:

Што такое матэрыяльнае — болей ці меней ясна. Гэта тое, што можна памацаць, пабачыць альбо іншым спосабам адчуць.

І... усё. На гэтым і заканчваецца характарыстыка матэрыі. «Можна памацаць», «можна пабачыць», «можна іншым спосабам адчуць». Нешта накшталт беспамылковага прароцтва: заўтра будзе дождж або сонца або што-небудзь іншае. Ну і вядома, што нават калі заўтра ня будзе дажджу і ня будзе сонца, дык абавязкова будзе «што-небудзь іншае». Як той казаў, верх геніяльнасьці.

Толькі такога тыпу геніяльнасьць нічога ня мае супольнага з прынцыпамі лёгікі, безь якіх навука немагчымая. І пакуль ня будзе даакрэсьлена, што хаваецца пад гэтым «іншым спосабам», паняцьце матэрыяльнага будзе ня «болей» і ня «меней» яснае, а цалкам пустое і безьзьмястоўнае.

Матэрыя для Рубінава функцыянуе як паняцьце-фэтыш, своеасаблівая ідэя-догма, што бескрытычна прымаецца як унівэрсальны прынцып быцьця. Паняцьце гэтае пазбаўлена тут клясы кантрасту, бо калі да матэрыі залічваюцца таксама псыхічныя, духоўныя, культурныя зьявы, то тады немагчыма сказаць, чым розьніцца матэрыя ад не-матэрыі. Атрымліваецца, што матэрыя — гэта ўсё існае. А што такое існае? — гэта матэрыя. Ну вось і circulum vitiosum, зачараванае кола.

Гэтаксама, як у выпадку рэлігіі, Рубінаў прэзэнтуе пэўную канцэпцыю матэрыі, застаючыся глухім на тое, як праблематыка матэрыяльнасьці прэзэнтуецца ў навуковым сьвеце. Каб зрабіць прынамсі прыблізнае ўяўленьне пра тое, наколькі паняцьце матэрыі неадназначнае і складанае, прапаную невялічкі экскурс у гісторыю гэтага паняцьця.

Для Плятона матэрыя (hyle) — гэта свайго роду «сыравіна», зь якой паўстаюць адзінкавыя рэчы, для Арыстотэля — матэрыя ёсьць моцай-патэнцыяй (dynamis), што супрацьпастаўляецца форме, якая ёсьць актуалізацыяй патэнцыі. Для Рэнэ Дэкарта матэрыя — гэта перадусім res extensa, «расьцяглая», «прасторавая» рэч, якую можна вымяраць пры дапамозе часавых, прасторавых і масавых парамэтраў. У эпоху Асьветніцтва матэрыялісты прапагандавалі гілязаістычнае разуменьне матэрыі (г. зн. матэрыя — пэўная форма жыцьця), а ў ХІХ ст. эмпірыст Джон Ст. Міль даў вельмі спэцыфічную дэфініцыю матэрыі — «сталая магчымасьць прымаць уражаньні». Маркс і Энгельс запрапанавалі полімарфічную канцэпцыю матэрыі, расьцягваючы панятак матэрыі па-сутнасьці на ўсё існае.

Навуковыя адкрыцьці ў галіне фізыкі спрычыніліся да крызісу шэрагу разуменьняў матэрыі. Пасьля таго, як на пачатку ХХ ст. закон захаваньня масы быў падпарадкаваны закону захаваньня энэргіі, матэрыя пачала атаясамлівацца з энэргіяй. Неўзабаве зьявілася яшчэ адна, альтэрнатыўная папярэдняй, — электронная канцэпцыя матэрыі. Сутнасьць матэрыі некаторыя фізыкі бачылі ў электрычным зарадзе элемэнтарных часьцінак — электронаў і пратонаў. Урэшце зьявілася так званая дынамічная тэорыя матэрыі, якая зыходзіла з таго, што элемэнтарныя часьцінкі акружаны сілавымі палямі, з чаго рабілася выснова, што, магчыма, сутнасьцю матэрыі зьяўляюцца электрамагнітныя ды ўнутрыядравыя палі...

І што атрымалася? Дзе матэрыя? Чым ёсьць матэрыя?

Новая фізыка прывяла да... дэматэрыялізацыі матэрыі — так казалі навукоўцы й філёзафы ў палове ХХ ст. Чым далей ішоў навуковы поступ, тым больш матэрыя ставалася няўлоўнай і загадкавай. Вартым увагі ў гэтым пляне ёсьць выказваньне выбітнага фізыка і матэматыка Бэртранда Расэля:

Матэрыя засталася ў фізыцы толькі ў якасьці кароткай формулы, якая служыць да апісаньня таго, што робіцца там, дзе матэрыі насамрэч наагул няма.

Вось жа, Рубінаў абмінае ўсю гэту праблематыку і з усіх гэтых магчымых разуменьняў матэрыі выбірае адно разуменьне — марксісцка-ленінскае. Чаму? Што тут такога асаблівага ў гэтым разуменьні, у чым ягоная абсалютная найвышэйшасьць? Гэтую сьляпую вернасьць марксісцка-ленінскаму матэрыялізму можна растлумачыць толькі пры дапамозе наступнай катэгорыі: арганічная патрэба верыць у што-кольвечы. Калі няма веры ў Бога, павінна быць вера, напрыклад, у Матэрыю, якая явіцца ў марксісцка-ленінскай сыстэме як першакрыніца ўсяго існага, свайго кшталту багіня-радзіцелька, ад якой усё бярэ пачатак і да якой усё зводзіцца. Марксісцка-ленінскі матэрыялізм замацоўвае бескрытычную веру ў Матэрыю як унівэрсальны мэтафізычны прынцып — вось чым, мяркую, дарагая Рубінаву менавіта гэтая вэрсія матэрыялізму.

Б. Зьвернем цяпер увагу на «навуковасьць» тэорыі пазнаньня, якая зьяўляецца часткай матэрыялістычнай дактрыны акадэміка Рубінава:

Думка — гэта заўсёды адлюстраваньне матэрыяльнага сьвету, яна непадзельна зьвязаная з матэрыяльным сьветам, ім спараджаецца і скіравана на яго сваімі мэтамі.

Рубінаў у гэтым пляне (як, зрэшты і ня толькі ў гэтым) нікуды не адышоў ад ленінскай «тэорыі адлюстраваньня». Матэрыяльны сьвет «адлюстроўваецца», быццам у люстэрку, у нашых галовах у выглядзе думкі, а думка — гэта ня што іншае, як адлюстраваньне матэрыяльнага сьвету. А што рабіць з Імануэлем Кантам, які паказаў абумоўленьне нашага спазнаньня апрыёрнымі катэгорыямі інтэлекту? Або з Чарлзам Пірсам, які даводзіць, што нават на нэўрапэрцэпцыйным узроўні адбываецца трансфармацыя таго вобразу, які паступае з навакольнага сьвету?

Прыведзенае вышэй выказваньне — гэта прыклад вульгарнага эпістэмалягічнага рэалізму, які ігнаруе актуальныя тэорыяспазнаўчыя праблемы на карысьць просьценькай і наіўнай формулы: думка = адлюстраваньне. І ўсё.

Падагульненьне. Хрысьціянскай рэлігіі заўжды быў уласьцівы рэспэкт да матэрыі і матэрыяльнага сьвету. Духоўныя настаўнікі нават заклікаюць спазнаваць і дасьледаваць гэты сьвет, вывучаць ягоныя законы і скарыстоўваць гэтую веду да паляпшэньня жыцьця чалавека. Гэты заклік грунтуецца на ідэі падабенства чалавека да Бога. А ў чым чалавек падобны да Творцы? У тым, што мае здольнасьць да разумовай актыўнасьці. Адсюль — інтэлектуальнае асвойваньне матэрыяльнага сьвету лічыцца формай праслаўленьня Бога-Стваральніка. Рубінаў яўна перастараўся кажучы, што «прызнаньне матэрыяльнасьці сьвету і аб’ектыўных законаў прыроды» зьяўляюцца супрацьлеглымі хрысьціянскаму сьветапогляду прынцыпамі.

А чым у такім выпадку адрозьніваецца хрысьціянскі падыход да матэрыі ад так званага «матэрыялістычнага» падыходу ў выданьні Маркса-Леніна-Рубінава? Адрозьніваецца тым, што хрысьціянства, шануючы матэрыяльны сьвет, уважліва вывучаючы ягоныя законы, застаецца пры гэтым вольным ад забабоннага ўспрыманьня матэрыі як абсалютнага прынцыпу сусьвету. Матэрыя не зьяўляецца богам ці багіняй.

Матэрыялізм — гэта пэўная вэрсія рэдукцыянізму, якая мае права на прысутнасьць у навуцы ў якасьці аднаго з магчымых спосабаў тлумачэньня зьяваў. Але гэты падыход аўтаматычна перастае быць навуковым тады, калі пачынае прэтэндаваць на быцьцё адзіна правільным. Тады матэрыялізм ператвараецца ў нейкую дагматычную дактрыну, якая ня столькі спрыяе, колькі блякуе навуковы прагрэс. І калі ў Беларусі — барані Божа — запануе агучаны Рубінавым матэрыялістычны рэдукцыянізм у той вульгарнай, ленінскай вэрсіі, які нідзе ў навуковым сьвеце сур’ёзна не ўспрымаецца, то тады пад пагрозай будзе ня толькі рэлігія, але і навука.

* * *

15 сьнежня 2006 г. Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі Філарэт скіраваў у Адміністрацыю прэзыдэнта РБ ліст з патрабаваньнем пракамэнтаваць артыкул Рубінава, у якім ёсьць шэраг «некарэктных і абразьлівых тэзісаў». Думаю, што на тэкст Рубінава мусіць адрэагаваць ня толькі супольнасьць вернікаў, але таксама і супольнасьць навукоўцаў. Таму напрыканцы гэтага артыкулу зьвяртаюся да чальцоў НАН Беларусі і ўсіх прафэсараў і выкладчыкаў беларускіх ВНУ з заклікам асудзіць псэўданавуковае дактрынэрства Рубінава, які замест таго, каб змагацца з рэальнымі праблемамі беларускай навукі, шукае ворагаў звонку і прыніжае хрысьціянскае ў сваёй бальшыні насельніцтва Беларусі.